Chemotherapie

De medicijnen die bij chemotherapie gebruikt worden heten cytostatica. Ze gaan via het bloed naar je cellen. Ze remmen de deling van cellen. Helaas remmen ze de deling van alle cellen, dus ook gezond weefsel wordt aangetast. Maar ze werken extra goed op cellen die snel delen, zoals kankercellen. Daardoor kan de tumor kleiner worden en helemaal verdwijnen.

Gezonde cellen die snel delen hebben meer last van de chemo dan cellen die langzaam delen. Cellen die snel delen zitten in je haarzakjes, huid en de slijmvliezen in je mond en darmen. Dit verklaart waarom je vooral daar bijwerkingen hebt van chemo. Lees meer over wat je kunt doen om te proberen zo min mogelijk last te hebben van de chemo.

Er zijn verschillende soorten chemotherapie. Ze werken  allemaal op een andere manier. De een breekt het DNA van de cel af, de ander grijpt in op de stofwisseling van de kankercel. Op kanker.nl kun je meer lezen over de werking van chemo in de cel.

Welke medicijnen je krijgt, hangt af van de soort kanker die je hebt. Vaak krijg je een combinatie van verschillende medicijnen. Ook kan het nodig zijn om gedurende de behandeling de kuur aan te passen, bijvoorbeeld omdat hij niet goed aanslaat of omdat je te veel last krijgt van de bijwerkingen.

Een behandeling met chemotherapie bestaat meestal uit een aantal kuren. De kuur kun je in drie periodes opdelen:

1. De behandeling
2. De dip
3. De herstelperiode

De chemobehandeling
Je kunt chemotherapie krijgen via een infuus, een injectie of als tabletten. Van je arts of verpleegkundige hoor je hoeveel kuren je nodig hebt en hoelang een kuur in jouw geval duurt. Soms heeft de kuur een naam waarbij elk middel een letter heeft. Bijvoorbeeld in BEAM zitten 4 middelen. BEACOPP bevat 7 middelen. 

De arts weet welke chemo het beste werkt bij jouw soort kanker en jouw situatie. Je leeftijd, hoe fit je bent en hoe ver de kanker gevorderd is; het bepaalt de keuze van de soort chemo die je krijgt. Zo houdt de arts ook rekening met je gezondheid, bijvoorbeeld de conditie van je nieren en je lever. Of andere ziektes, bijvoorbeeld suikerziekte of longaandoeningen. Soms is er keuze uit meerdere chemokuren.

Je kunt zelf invloed hebben op de keuze van de kuur of de medicijnen. Vraag wat de voor- en nadelen zijn, de kansen en de risico’s. Lees hier meer over het gesprek met je arts.

De meeste kuren krijg je op de dagbehandeling in het ziekenhuis. Je krijgt daar de middelen toegediend en mag dezelfde dag naar huis. Als je alleen een prik krijgt, ben je snel klaar. Krijg je meerdere middelen via een infuus, dan ben je enkele uren bezig voordat je weer naar huis kunt.

Voor sommige kuren moet je weken- of zelfs maandenlang in het ziekenhuis blijven, niet alleen tijdens de behandeling, maar ook tijdens de dip en het herstel.

De dip na de chemo
Chemotherapie heeft tijd nodig om te werken. Het kan dus een paar dagen of langer duren voordat je er iets van merkt. De ‘dip’ staat voor de periode waarin je de meeste last ervaart van de behandeling. Je bent dan het meest kwetsbaar omdat door de chemo je bloedwaarden omlaag zijn gegaan. Je natuurlijke afweer is sterk verminderd en je kunt al een infectie oplopen als je je nagels knipt of als je in de tuin werkt. Lees hieronder wat je kunt doen om infecties te voorkomen.

Tijdens de kuur krijg je medicijnen die infecties voorkomen. Die moet je trouw slikken. Ook krijg je vaak medicijnen tegen bijwerkingen, zoals misselijkheid, verstopping, diarree en vocht vasthouden. Neem deze zodra je ergens last van krijgt. In de dip ben je moe en misschien kortademig. Je lichaam heeft een tik gehad en is toe aan rust.

Soms wordt ‘de dip’ ook aangeduid als ‘de dubbele dip’. Hiervan is sprake als je als onderdeel van de kuur een bijnierschorshormoon (corticosteroïd) krijgt zoals dexamethason of prednison. Dit hormoon remt ontstekingen, maar maakt ook energie vrij. Je krijgt dit in een heel hoge dosis, waardoor de hormoonproductie van je eigen lichaam tijdelijk stil valt. Terwijl je deze pillen slikt, ben je vaak druk, vol energie en extra alert. Als je stopt met de pillen, moet je lichaam zelf de productie van het hormoon weer oppakken en dat duurt even. Je hebt dan een tijdelijk tekort aan bijnierschorshormoon. Dat voelt als een enorm tekort aan energie. Vandaar de naam ‘dubbele dip’. Je hebt niet alleen een dip vanwege de chemo, maar ook een dip omdat je lichaam niet genoeg energie kan vrijmaken door een tekort aan hormoon.

Herstellen na chemo
Na ‘de dip’ komt het herstel. Je voelt langzaam meer energie. De bijwerkingen worden als alles goed gaat minder. In het ziekenhuis prikken ze bloed om te controleren hoe je lichaam eraan toe is. Ze controleren je organen en je bloedcellen.

Als je bloedwaarden goed zijn en je niet te veel last hebt van bijwerkingen, begin je aan de volgende chemokuur. Soms kan het nodig zijn om bepaalde bloedwaarden op te peppen voordat je aan een nieuwe kuur kunt beginnen. Als je een tekort hebt aan rode bloedcellen, kun je een bloedtransfusie krijgen. Je krijgt dan een of meer zakjes bloed toegediend via een infuus. Als de arts inschat dat je een tekort zult hebben aan witte bloedcellen bij de start van de volgende kuur, kun je een extra prik krijgen met een groeifactor, zoals filgrastim. Een groeifactor is een stofje dat je beenmerg activeert, zodat het snel extra witte bloedellen gaat maken.

Het is goed om tijdens de herstelperiode voldoende te rusten, maar zeker ook om te bewegen. Wanneer spieren actief zijn, produceren ze stoffen die goed van pas komen bij andere processen in het lichaam. Als je kunt, maak dan elke dag een wandeling in de buitenlucht. Adem lekker diep schone lucht in. Rust overdag en vermijd stress. Eet gezond, vooral voeding die veel eiwitten bevat. Eiwitten zijn belangrijk voor het herstel van de cellen.

Chemotherapie geeft vaak bijwerkingen. Dat komt omdat de medicijnen niet alleen kankercellen doden, maar ook gezonde cellen. De bijwerkingen verschillen per medicijn en per persoon. De bijwerkingen zijn meestal tijdelijk. Deze bijwerkingen komen veel voor:

• vermoeidheid en kortademigheid
• misselijkheid en overgeven
• haaruitval
• tijdelijk tekort aan witte en rode bloedcellen en bloedplaatjes
• diarree en verstopping
• problemen met de mond, keel en tandvlees
• vocht vasthouden, aankomen of juist afvallen
• verandering van reuk en smaak
• neuropathie, zenuwpijn

Hoeveel last je van de bijwerkingen krijgt, is moeilijk te zeggen. Het hangt van veel dingen af, zoals de soort chemotherapie die je krijgt en hoe gevoelig je bent voor de bijwerkingen. De arts of verpleegkundige vertelt je welke bijwerkingen je kunt verwachten en hoe je er zo goed mogelijk mee om kunt gaan.

Je bent kwetsbaar omdat je weerstand minder is door de chemo. Het is daarom belangrijk deze bijwerkingen te bespreken met je arts. Doe dit ook als je twijfelt. Neem je klachten serieus en ga niet zelf 'dokteren', je weet niet wat de invloed op je medicijnen en dus op je herstel is.

• Is je temperatuur meer dan 38,5 graden? Neem meteen contact op met je arts, je kunt een infectie hebben.
• Als je snel in gewicht aankomt, houd je waarschijnlijk vocht vast. Overleg ook nu met je arts wat je hiertegen kunt doen.

Wanneer verlaat chemotherapie je lichaam?
De chemo gaat via het bloed naar je cellen. Daar doen ze hun werk, en vervolgens gaan ze samen met de afgebroken cellen je lichaam weer uit via zweet, ontlasting en urine. Je plast en zweet tijdens en na je chemobehandeling dus chemisch afval uit. Lees verderop hoe je je huisgenoten kunt beschermen.

Het verwerken van de afvalstoffen gebeurt door je nieren en lever. Deze twee organen verzetten veel werk tijdens een chemokuur. Ze voeren niet alleen de chemoresten af, maar als het goed is ook de tumorcellen. Daarom houdt de arts je lever en nieren goed in de gaten via je bloedwaarden.

Er zijn een aantal dingen die je zelf kunt doen om je lichaam gezond te houden zodat de chemo door kan gaan. Hopelijk voorkomt het ook extra ziekenhuisopname wegens infecties en kun je je huisgenoten beschermen tegen jouw ‘chemisch afval’.

Voorafgaand aan de start van de chemo

• Stop met roken
• Verbeter je conditie: beweeg, wandel in de buitenlucht, eet verstandig
• Laat je gebit schoonmaken, tijdens de chemo kan het niet
• Laat je gebit nakijken door de tandarts. Het is niet goed om aan een chemo te beginnen met een ontsteking in je mond
• Koop zo nodig een extra badmat, extra handdoeken en beddengoed
• Regel tweemaal in de week een hulp in de huishouding, misschien kom je in aanmerking voor gratis hulp via WMO, vraag die aan bij je gemeente
• Overleg met je arts of je kunt doorwerken tijdens de chemo. Lees hier meer over kanker en werk

Tijdens de chemo: bescherm je huisgenoten

• Stop de kleren die je droeg tijdens de dagbehandeling in een afgesloten zak in de wasmand
• Was je kleding, handdoeken en beddengoed apart, zo heet mogelijk en altijd met voorwas
• Trek de wc tweemaal door, met het deksel dicht. Dit, om verspreiding van de chemo-resten in je urine en ontlasting via de lucht te voorkomen
• Gebruik eigen handdoeken
• Gebruik een eigen badmat, want chemo verlaat je lichaam ook via je huid
• Tijdens de chemo zweet je veel, draag elke dag een schone pyjama en was je beddengoed vaker, en apart van de rest van de was
• Pak een tas in voor een overnachting in het ziekenhuis. Het is handig als die vast klaar staat voor als je plots naar het ziekenhuis zou moeten wegens een infectie. 

Tijdens de chemo: bescherm jezelf tegen infecties
Je bent enorm vatbaar voor infecties. Virussen, bacteriën en schimmels komen binnen via wondjes van de huid en via de beschadigde slijmvliezen van je mond.

• Slik trouw de medicijnen tegen infecties
• Voorkom wondjes, kijk uit met enthousiaste huisdieren
• Knip je nagels niet tijdens of vlak na de chemo. Knip ze vlak voor de chemo als je weerstand weer enigszins hersteld is
• Werk niet in de tuin, in aarde zitten schimmels en bacteriën
• Liever geen bloemen in huis, ook vanwege de schimmels
• Controleer je huid op wondjes en dek deze af
• Poets je tanden driemaal daags met een extra zachte tandenborstel (desnoods met een chirurgische tandenborstel)
• Spoel je mond driemaal daags met zoutoplossing. Dit kan helpen ontstekingen te voorkomen
• Slik je vitamines of voedseladditieven? Overleg met je arts of je die mag slikken tijdens de chemo. Sommigen kunnen de werking van de chemo beïnvloeden, sterker of zwakker maken
• Van grapefruit is bekend dat deze de werking van de chemo beïnvloedt. Niet eten dus
• Verschoon dagelijks handdoeken, thee- en vaatdoeken
• Gebruik kunststof keukengerei (snijplanken, pollepels)

Tips voor voeding en koken tijdens lage weerstand
Deze voedingsadviezen gelden tijdens de hele chemokuur; als je weerstand laag is, tijdens de dip en vlak daarna. Ze zijn erop gericht om te voorkomen dat je via je mond schimmels of bacteriën binnen krijgt. Bij een verminderde weerstand kunnen die leiden tot ziekenhuisopname en los van die ellende, kan het daardoor ook nog nodig zijn om de volgende chemokuur uit te stellen.

• Was altijd je handen vóór je iets eet
• Zorg voor eten met veel calorieën en eiwitten. Ondervoeding vermindert je weerstand tegen infecties
• Eet geen groenten en fruit dat beschimmeld, overrijp of beschadigd is. Een zwart plekje op een tomaat? Eet ’m niet
• Vermijd rauwe groenten of fruit, en koude soepen of sappen van vers fruit of groenten. Gepasteuriseerde fruitsappen mogen wel
• Eet geen rauw vlees of kip. Vlees moet helemaal gaar zijn
• Eet geen rauwe vis (dus ook geen sushi of sashimi)
• Eet ook geen koude, gerookte vis of vissalades
• Eet geen rauwe eieren of voeding waarin rauw ei zit, zoals zelfgemaakte mayonaise 
• Eet geen rauwe noten of onverpakte, geroosterde noten van de notenbar
• Vermijd rauwe melk en melkproducten, zoals kaas, yoghurt, roomijs van rauwe melk. Alles moet gepasteuriseerd zijn
• Vermijd ongekookte kruiden, specerijen en zwarte peper
• Vermijd ongepasteuriseerde honing, ongepasteuriseerd bier
• Vermijd alle voeding met schimmels, zoals schimmelkazen, ook als ze zijn verwerkt in een dressing
• Eet geen voedsel dat bereid werd met ongewassen handen
• Eet geen bereid voedsel dat 2 uur of langer op kamertemperatuur staat
• Eet geen bereid voedsel dat 24 uur of langer in de koelkast heeft gestaan
• Stel de temperatuur van de koelkast in op 4ºC
• Houd vuile en rauwe producten apart van schone en bereide
• Vermijd dat bacteriën worden overgebracht van rauwe op bereide producten, bijvoorbeeld via messen en de snijplank
• Eet geen voedsel waarvan de vervaldatum voorbij is
• Koop geen voedsel in opgezwollen of beschadigde blikken
• Koop bij voorkeur individueel verpakt voedsel of voedsel in kleine porties
• Wees voorzichtig als je buitenshuis eet en probeer bovenstaande regels zo goed mogelijk te volgen.

Hierboven staan tips om infecties te voorkomen als je een lage weerstand hebt door de chemo. Maar wat is gezonde voeding tijdens de behandeling en het herstel? Lees meer over kanker en voeding. Of bekijk ons webinar over voeding (duurt een uur).

Adviezen voor bezoek tijdens lage weerstand
Het is belangrijk en fijn als er visite komt tijdens deze moeilijke periode. Maar het is niet de bedoeling dat zij een gevaar vormen. Adviezen voor de visite:

• Kom niet op bezoek als je verkouden bent, griep, koorts of een koortslip hebt
• Visite wast de handen bij binnenkomst met zeep
• Jassen in de gang, tassen niet op tafel
• Zit niet aan elkaars telefoon
• Laat huisdieren thuis 
• Breng geen bloemen mee

Na een behandeling met chemotherapie heeft je lichaam tijd nodig om te herstellen. Hoelang het herstel duurt, is voor ieder mens anders. Het hangt af van je conditie vóór de behandeling, je leeftijd en of je andere ziekten hebt. Natuurlijk speelt ook mee welk soort chemotherapie je hebt gekregen. De ene chemokuur is zwaarder dan de andere.

Je kunt niet alles tegelijk. Verdeel je herstel in stukjes en pak steeds iets extra’s op zodra dat kan. Vergeet niet te rusten en wees niet te streng voor jezelf. Kijk naar je vorderingen per twee maanden en vergelijk je conditie niet met vorige week. Hieronder onderdelen van je herstel met linkjes voor meer info en praktische tips.

• Lichamelijk herstel: neem contact op met een fysiotherapeut. Dat hoeft niet een gespecialiseerd fysiotherapeut te zijn maar mag wel. Werk aan je balans, je kracht en je conditie. Combineer je bezoek aan de fysio met dagelijkse oefeningen thuis. Ook zijn er fysio’s met een sportschool waar je onder begeleiding kunt sporten. Lees meer over oncologische fysiotherapie.
• Rust: vergeet niet te rusten! Je energie is niet hetzelfde als vroeger. Heb geduld en wees aardig voor jezelf. Over je grenzen gaan werkt je herstel tegen
• Cognitief herstel: na een zware chemo kun je last hebben van een ‘chemobrein’. Je kunt je moeilijk concentreren, hebt moeite om iets af te maken of om dingen te onthouden. Revalidatie in werk is een heel project en kan jaren duren. Kijk hiervoor naar het webinar kanker en werk. Train je hersenen met lezen, spelletjes, werk. Ondersteuning nodig? Onderzoek of je werkgever of de verzekeraar tegen arbeidsongeschiktheid de kosten vergoeden van revalidatie. Hier staat een lijst van cognitieve revalidatietherapeuten.
• Energie en vermoeidheid: de meest voorkomende klacht na chemo is vermoeidheid. Er is een goede app die je begeleidt in het terugwinnen van je energie: Untire. De stichting Tegenkracht biedt maatwerk beweegprogramma's bij vermoeidheid na kanker.
• Psychologische balans: helaas hebben veel mensen tijdens het herstel het gevoel dat ze er alleen voor staan. Dit heeft allerlei redenen. Je wilt je omgeving niet blijven lastigvallen. Je wilt jezelf zo snel mogelijk geen patiënt meer voelen. Je voelt je onbegrepen als mensen zeggen dat ze ook weleens moe zijn. Ook kun je last hebben van angst en depressieve gevoelens. En dit kan ook gelden voor je naasten. Vraag om een doorverwijzing bij je arts of huisarts. Het Helen Dowling Instituut is gespecialiseerd in psychologische zorg bij kanker.

Lotgenotencontact
Juist bij het herstel kun je veel hebben aan lotgenotencontact. Zij begrijpen precies wat je doormaakt. Het stelt gerust om te weten dat je de enige niet bent, dat het soms wat langer duurt dan je hoopte. Ook kunnen ze praktische tips geven. Sluit je aan bij de Hematon Facebookgroep voor jouw ziekte.

Chemotherapie kan nog lang na de behandeling gevolgen hebben. Bijvoorbeeld vermoeidheid, geheugen- en concentratieproblemen of neuropathie (zenuwschade en zenuwpijn). Ook kunnen organen worden aangetast, zoals je hart, met blijvende gevolgen. Voor sommige ziektes blijf je je hele leven onder controle via de Beter Poli van je ziekenhuis om de late effecten van de behandeling in de gaten te houden. Lees hier meer over de late effecten van chemo.

_{Beeld Toshiyuki Imai}

Bekijk hier de animatie van het Albert Schweitzer ziekenhuis over kanker en chemotherapie.