Vruchtbaarheid

Chemotherapie en bestraling zijn ontwikkeld om kankercellen te doden, maar beschadigen ook gezonde cellen en weefsels zoals zaad- en eicellen. Of je onvruchtbaar wordt door je behandelingen, hangt af van de soort chemotherapie die je krijgt, de totale hoeveelheid chemotherapie die je krijgt, en je leeftijd. Na een stamceltransplantatie ben je bijna altijd volledig onvruchtbaar. Dit komt doordat direct voor de infusie van de stamcellen intensieve chemotherapie en meestal bestraling van het totale lichaam nodig is.  

Bepaalde soorten chemotherapie die bekend staan om hun impact op vruchtbaarheid zijn onder andere de alkylerende middelen (bijvoorbeeld cyclofosfamide en procarbazine) en platinaverbindingen (bijvoorbeeld cisplatine). Deze soorten chemotherapie stoppen de groei van kankercellen door het erfelijke materiaal (DNA) in de kankercellen te beschadigen. Helaas kunnen ook gezonde cellen op deze manier worden beïnvloed. Als de gezonde cellen in de voortplantingsorganen of zaad- en eicellen hierdoor beschadigd raken, raak je tijdelijk of blijvend onvruchtbaar.   

Als je wordt bestraald, wordt gerichte straling gebruikt om kankercellen te beschadigen of te doden. Ook hier kunnen er gezonde cellen die in het bestraalde gebied liggen, worden aangetast. Bestraling kan onvruchtbaarheid veroorzaken als de straling de eierstokken of zaadballen bereikt. Hierdoor ontstaat er schade in de voortplantingsorganen, waardoor er bijvoorbeeld geen eicellen meer rijpen of minder zaadcellen worden aangemaakt.   

Minder vruchtbaar of onvruchtbaar worden is meer dan alleen een lichamelijke bijwerking van een kankerbehandeling. Omdat onvruchtbaarheid zo diep ingrijpt op de rest van je leven, ook nog jaren na de behandelingen, moet het een onderwerp zijn dat de arts bijna direct na de diagnose bespreekt. Als je arts hier niets over zegt, begin er dan vooral zelf over. De arts kan inschatten hoe groot het risico op onvruchtbaarheid is bij bepaalde behandelingen. Ook is het belangrijk om met je omgeving te praten over je gevoelens en emoties.  

Sommige mensen accepteren na de behandeling misschien makkelijker dat ze geen kinderen kunnen krijgen; ze hebben de kanker overleefd en zijn boven alles blij dat ze er nog zijn. Maar deze acceptatie kan ook per levensfase veranderen. Als de ziekteperiode uiteindelijk ver achter je ligt, kan de onvruchtbaarheid ineens wel een thema worden dat je leven domineert. Je ziet soms dat jonge stellen, van wie er één ziek wordt, zich er eerst samen goed doorheen slaan. Maar hun relatie en kinderwens kunnen op termijn veranderen. De verminderde vruchtbaarheid kan dan soms toch leiden tot problemen in de relatie of het beëindigen van de relatie. Vrouwen ervaren soms een schuldgevoel in een relatie, omdat ze het gevoel hebben dat ze hun partners iets ontnemen.  

Onvruchtbaar worden kan dus zorgen voor verdriet en ook extra complicerend zijn voor het aangaan van een relatie. Wanneer vertel je bijvoorbeeld dat je kanker hebt gehad en waarschijnlijk onvruchtbaar bent? En hoe pak je dit aan? Het wordt aangeraden om hier met lotgenoten over te praten om zo te kunnen leren van elkaars ervaringen.  

Ook heeft niet iedereen begrip voor de klachten die samenhangen met onvruchtbaarheid na de behandelingen. Soms wordt gezegd: ‘Wees blij dat je er nog bent.’ Je krijgt daardoor het gevoel dat je alles alleen moet doen. Vooral bij sociale problemen kun je ondersteuning missen. Zoek ook hiervoor hulp van lotgenoten die je tot steun kunnen zijn.  

Je kunt bijvoorbeeld via Hematon contact zoeken met lotgenoten. Je kunt je ervaringen delen of vragen stellen via de mail (lotgenotencontact@hematon.nl), via een persoonlijk gesprek aan de telefoon (030-760 38 90), via één van de besloten Facebookgroepen van Hematon of tijdens het bijwonen van bijeenkomsten. Ook kan het helpen om ervaringsverhalen van lotgenoten te lezen op de website van Hematon of in het Hematon Magazine. 

Meer lezen 
Op de website van Freya, de vereniging voor mensen met vruchtbaarheidsproblemen, kun je informatie, steun en lotgenoten vinden. Hier lees je bijvoorbeeld ook veel gedetailleerde informatie over de verschillende vruchtbaarheidsbehandelingen of over hoe je om kunt gaan met een onvervulde kinderwens.  

Op kanker.nl kun je ook veel informatie vinden over vruchtbaarheid en kanker.  

Chemotherapie werkt doordat het de groei van kankercellen remt. Het maakt daarbij gebruik van het feit dat kankercellen snel delende cellen zijn. Chemotherapie gaat via je bloed door je hele lichaam en bereikt dus ook de eierstokken. Ook in de eierstokken zijn snel delende cellen aanwezig. Deze cellen zijn nodig voor de aanmaak van rijpe eicellen, de eisprong en de regulatie van de menstruatie. Door chemotherapie kunnen deze functies van de eierstokken verstoord raken. Dit is de reden waarom je bij de meeste behandelingen met chemotherapie niet meer ongesteld wordt.  

Daarnaast kan chemotherapie invloed hebben op de hoeveelheid aanwezige eicellen in de eierstokken. Op het moment van je geboorte zijn alle eicellen die je hebt al aanwezig in je eierstokken en deze voorraad bepaalt je vruchtbaarheid. Door schade aan je eierstokken en eicellen kan deze voorraad afnemen, wat zorgt voor een mindere vruchtbaarheid. 

Gemiddeld duurt het 5 tot 9 maanden voor je menstruatie terugkomt na chemotherapie, maar dit kan ook een jaar duren. Een jaar na het einde van de behandeling kan een arts vaststellen of je menstruatie definitief niet terug zal komen en je dus onvruchtbaar bent geworden door de kankerbehandeling. Hoe jonger je bent, hoe groter de kans is dat je menstruatie terugkeert en je dus weer vruchtbaar bent na chemotherapie. Wel kun je door chemotherapie minder eicellen overhouden, waardoor je eerder in de overgang komt. Vrouwen boven de 40 jaar hebben een grotere kans om helemaal niet meer ongesteld te worden na de chemotherapie en in de overgang te komen.  

Wat zijn de mogelijkheden voor vruchtbaarheidsbehandelingen bij vrouwen? 

Als je als vrouw een kankerbehandeling krijgt die risico geeft op onvruchtbaarheid zal de hematoloog je voor verder advies doorsturen naar een fertiliteitsarts. Er bestaat namelijk de mogelijkheid om toch nog kinderen te krijgen. De meeste vrouwen kiezen voor het invriezen van eicellen of het invriezen van een embryo dat voorafgaand aan de behandeling versneld wordt verwekt. Andere behandelingen, die minder vaak gekozen worden of nog experimenteel zijn, zijn het invriezen, verplaatsen of stilleggen van de eierstokken tijdens de behandeling. Uiteraard kun je er ook voor kiezen om niets te doen en af te wachten of je nog vruchtbaar bent na de behandeling. 

De vruchtbaarheidsbehandelingen kunnen ingrijpend zijn en risico’s met zich meebrengen. Ook is er niet altijd tijd, omdat de kanker bijvoorbeeld te agressief is en er niet langer gewacht kan worden met behandelen. Daarnaast moet je fit genoeg zijn voor de vruchtbaarheidsbehandelingen en er zelf achterstaan. Soms vinden vrouwen het een akelige keuze om de start van de kankerbehandeling uit te stellen. De behandelingen moeten namelijk gedaan worden voordat je met chemotherapie start. Als de chemotherapie eenmaal is begonnen, kan het niet meer. Tot slot is het belangrijk dat je ervoor zorgt dat je niet zwanger wordt voordat de chemo start, tijdens de behandeling, en een bepaalde periode na de behandeling.  

Voor vrouwen met kanker en een kinderwens is er een keuzehulp ontwikkeld ter ondersteuning. Hier kun je per soort kanker meer lezen over de mogelijkheden, voor- en nadelen, en kun je aan de hand van vragen bekijken welke vruchtbaarheidsbehandeling het beste past bij jouw situatie. 

Invriezen eicellen 
Er zijn enkele voorwaarden verbonden aan het invriezen van je eicellen. Je komt in aanmerking als je een grote kans hebt op onvruchtbaarheid door schade aan je eierstokken, jonger bent dan 42 jaar, en de afgelopen 6 maanden geen chemokuur hebt gehad.  

Eerst krijg je een behandeling met hormonen, zodat er eitjes rijpen die geoogst kunnen worden. Deze behandeling bestaat uit dagelijkse injecties met hormonen en duurt 10 tot 14 dagen. De injecties kun je zelf zetten in het onderhuids vetweefsel, dit wordt verder uitgelegd in het ziekenhuis. De hormooninjecties kunnen leiden tot verschillende bijwerkingen, zoals lokale reacties (pijn, zwelling of blauwe plekken) of een opgeblazen buik. Ook is het mogelijk dat ondanks de injecties geen rijpe eicellen kunnen worden gevonden. Dit gebeurt bij ongeveer 5 van de 100 vrouwen. Als de eicellen rijp genoeg zijn, worden ze met een punctie via de vagina uit je eierstokken gehaald en ingevroren.  

Als je klaar bent met je behandelingen en zwanger wilt worden, worden de eicellen ontdooid en in een laboratorium bevrucht met zaadcellen. Als hieruit embryo’s ontstaan, kunnen deze worden teruggeplaatst in je baarmoeder, waarna je zwanger kunt worden.  

Invriezen embryo’s 
Een andere mogelijkheid die je hebt als vrouw, als je een mannelijke partner hebt, is het invriezen van embryo’s. Je komt hiervoor in aanmerking als je een grote kans hebt op onvruchtbaarheid door schade aan je eierstokken, jonger bent dan 42 jaar, en de afgelopen 6 maanden geen chemokuur hebt gehad.  

Net als bij het invriezen van eicellen krijg je dagelijkse hormooninjecties voor 10-14 dagen om eicellen te laten rijpen. Door middel van een punctie via de vagina worden de rijpe eicellen uit je eierstokken gehaald. In een laboratorium worden jouw eicellen bevrucht met de zaadcellen van je partner, waarna de ontstane embryo’s ingevroren worden tot je klaar bent om ze terug te laten plaatsen in je baarmoeder.  

Invriezen eierstokweefsel 
Het invriezen van eierstokweefsel is experimenteel en wordt daardoor niet vergoed door zorgverzekeraars. Dit kan een optie zijn voor vrouwen die een hoog risico hebben om onvruchtbaar te worden door schade aan eierstokken, weinig tijd hebben voor de start van de kankerbehandeling en niet te ziek zijn voor een operatie. Ook moet je jonger zijn dan 35 jaar en geen grote kans op uitzaaiingen naar je eierstokken hebben om in aanmerking te komen.   

Tijdens een kijkoperatie, waarbij je onder narcose gaat, maakt de arts kleine sneetje in je buik om één (deel) van je eierstokken eruit te halen. Het deel van de eierstok waarin de onrijpe eicellen zitten, wordt ingevroren en bewaard tot je klaar bent om ze terug te laten plaatsen. Het eierstokweefsel wordt dan teruggeplaatst in de achtergebleven eierstok, waarna je (na een paar maanden) weer vruchtbaar bent.  

Verplaatsen eierstokken 
Als je bestraald gaat worden in het gebied waar je eierstokken en baarmoeder liggen, kan dit invloed hebben op je vruchtbaarheid. Een mogelijke oplossing die weinig tijd kost is het tijdelijk verplaatsen van je eierstokken, waardoor ze minder schade oplopen. Je eierstokken worden, vaak tijdens een kijkoperatie, hoger in je buik geplaatst, net onder je middenrif. Deze oplossing is echter niet mogelijk als het risico groot is dat er uitzaaiingen in je eierstokken zitten. Dan is het beter om ook de eierstokken te bestralen.  

Stilleggen eierstokken 
Een andere mogelijkheid is het laten stilleggen van je eierstokken. Deze behandeling kan tijdens de chemotherapie worden gegeven aan vrouwen jonger dan 40 jaar. Door het inspuiten van anti-hormonen die de werking van je eierstokken onderdrukken is de hoop dat er minder schade aan de eierstokken ontstaat. Een nadeel van deze behandeling is dat je overgangsklachten kunt krijgen zoals opvliegers, stemmingswisselingen en hoofdpijn.  

Als je hebt gekozen voor een vruchtbaarheidsbehandeling, kan het na de kankerbehandeling lijken alsof je vruchtbaarheid is gered. Maar dat is niet per se het geval. Ook als je bijvoorbeeld eicellen hebt laten invriezen, betekent dit niet dat zwanger worden makkelijk zal gaan. Je gaat dan een fertiliteitsbehandeling in, wat geen garantie op succes geeft. Ook kan het lastig of frustrerend zijn voor jou en je partner dat je niet op een natuurlijke manier zwanger kunt worden, maar dat het via het laboratorium gaat. Het is belangrijk om je gevoelens hierover niet weg te stoppen, maar erover te praten met je partner, familie en vrienden. Voor hulp, informatie, en lotgenotencontact kun je terecht bij stichting Freya. Freya is een patiëntenvereniging voor mensen met vruchtbaarheidsproblemen. 

Ook als er geen tijd was voor vruchtbaarheidsbehandelingen of je hier niet voor hebt gekozen zijn er na de kankerbehandelingen nog mogelijkheden om een kind te krijgen. Het kan zijn dat je na de behandeling nog vruchtbaar bent of weer vruchtbaar wordt. Het algemene advies voor vrouwen is wel om anticonceptie te blijven gebruiken tot minimaal 1 jaar na chemotherapie en minimaal 3 tot 6 maanden na bestraling. Dit kan per situatie verschillen, dus overleg met je arts wanneer je na de behandeling mag stoppen met anticonceptie en kunt beginnen te proberen kinderen te krijgen. Dit advies heeft te maken met de tijd die nodig is om de chemotherapie uit het lichaam te laten verdwijnen, het herstel van de behandelingen, en de kans dat de kanker terugkomt. 

Het risico bestaat dat je door de behandelingen wel eerder dan normaal in de overgang komt. Dan ben je alsnog onvruchtbaar. Het wordt dus aangeraden om hier met je arts over te spreken. Je zou dan kunnen overwegen om tijdig kinderen te krijgen.  

Een jaar na de behandeling kan een arts vaststellen of je menstruatie definitief niet terug zal komen en of je dus onvruchtbaar bent geworden door de kankerbehandeling. Ook dan bestaan er nog alternatieve manieren om een kind te krijgen. Als je zelf een kind wilt dragen, kun je bijvoorbeeld kiezen voor eiceldonatie van een andere vrouw of embryo-donatie van een donorpaar. Ook zijn draagmoederschap, adoptie of pleegzorg mogelijkheden om je kinderwens te vervullen.  

Hoe ontstaat onvruchtbaarheid bij mannen tijdens de behandeling van kanker? 

Door behandeling met chemotherapie kan je minder vruchtbaar of helemaal onvruchtbaar worden, omdat de chemo ervoor kan zorgen dat de zaadballen (tijdelijk) minder of geen zaadcellen maken. Ook kan chemotherapie de kwaliteit en beweeglijkheid van de zaadcellen verminderen, waardoor het moeilijker is voor de zaadcellen om een eicel te bevruchten.  

Mannen die worden behandeld met chemotherapie of bestraling en kans hebben op onvruchtbaarheid kunnen hun zaadcellen voor de behandeling laten invriezen. Die keuze is relatief overzichtelijk, het kan snel gedaan worden, en er zijn geen nadelen.  

Als er genoeg levende zaadcellen in het sperma zitten, worden deze zaadcellen ingevroren. Bij voorkeur worden er zaadcellen uit 2 tot 4 zaadlozingen ingevroren, maar het kan ook zijn dat er maar tijd is voor 1 zaadlozing. Op het moment dat je een kind wilt, worden de ingevroren zaadcellen ontdooid en gebruikt om eicellen te bevruchten. 

Als het niet lukt om tot een zaadlozing te komen, of als er heel weinig of geen zaadcellen aanwezig zijn in de zaadlozing, bestaat er de mogelijkheid om zaadcellen direct uit de zaadballen te halen. Dit wordt testiculaire sperma-extractie (TESE) genoemd. Hiervoor is een kleine operatie nodig waarbij een stukje van de zaadbal verwijderd wordt. Uit het weefsel worden zaadcellen gehaald die kunnen worden ingevroren en later gebruikt kunnen worden voor het bevruchten van een eicel.   
 

Na de kankerbehandeling kan het lijken alsof je kinderwens is gered, omdat je zaadcellen zijn ingevroren. Maar dat is niet per se het geval. Ook als je zaadcellen hebt laten invriezen, betekent dit niet dat een kind verwekken makkelijk zal gaan. Je gaat dan een fertiliteitsbehandeling in wat geen garantie geeft op succes. Ook kan het lastig of frustrerend zijn voor jou en je partner dat je partner niet op een natuurlijke manier zwanger kan worden, maar dat het via het laboratorium gaat. Het is belangrijk om je gevoelens hierover niet weg te stoppen, maar erover te praten met je partner, familie en vrienden. Voor hulp, informatie, en lotgenotencontact kun je terecht bij stichting Freya. Freya is een patiëntenvereniging voor mensen met vruchtbaarheidsproblemen. 

Ook als er geen tijd was voor vruchtbaarheidsbehandelingen of je hier niet voor hebt gekozen, zijn er na de kankerbehandelingen nog mogelijkheden om een kind te krijgen. Het kan zijn dat je na de behandeling nog vruchtbaar bent of weer vruchtbaar wordt. Het algemene advies voor mannen is wel om anticonceptie te blijven gebruiken tot minimaal 1 jaar na chemotherapie of bestraling. Dit kan per situatie verschillen, dus overleg met je arts wanneer je na de behandeling mag stoppen met anticonceptie en kunt beginnen te proberen kinderen te krijgen. Dit advies heeft te maken met de tijd die nodig is om de chemotherapie uit het lichaam te laten verdwijnen, het herstel van de behandelingen, en de kans dat de kanker terugkomt. 

Als je definitief onvruchtbaar bent geworden, zijn er nog alternatieve manieren om toch een kind te krijgen. Je kunt kiezen voor een zaaddonatie, waarbij zaadcellen van een andere man (een zaaddonor) worden gebruikt om eicellen te bevruchten. Ook zijn adoptie of pleegzorg mogelijkheden om je kinderwens te vervullen.